Vai trò trọng yếu của văn hóa - tín ngưỡng trong sự phát triển xã hội

Một đất nước có văn hóa tốt đồng nghĩa với một đất nước có nhiều người dân với trái tim lương thiện. Khi con người ta muốn tốt cho nhau, họ sẽ biết phải học hỏi, tiếp thu tinh hoa, thượng tôn pháp luật, chọn cho đất nước mình một thể chế tốt. Ngược lại, có nhiều nước trên thế giới như các nước Liên Xô - Đông Âu cũ, tuy đã có thể chế tốt, có được mô hình xã hội văn minh của nhân loại, nhưng họ vẫn chưa thể phát triển đất nước được, nguyên nhân ở đâu, đó là VĂN HÓA. 

Từ khởi nguyên, văn hóa của các dân tộc được định hình bởi các tôn giáo, tại phương Đông là Phật Giáo, Đạo Giáo và Khổng Giáo, phương Tây có Thiên Chúa Giáo, v.v.. Dù là phương Đông hay phương Tây văn hóa hướng con người đến ba giá trị căn bản Chân, Thiện và Nhẫn. Nhờ có đức tin, sự kính ngưỡng mà những giá trị này được gìn giữ trong hàng nghìn năm, bình diện đạo đức được giữ ổn định ở một mức nhất định, nhờ sống thuận theo Đạo, thuận theo Trời mà môi trường sống trong hàng nghìn năm không bị ô nhiễm. 

Những dân tộc đánh mất văn hóa của mình đồng nghĩa với những giá trị Giả dối, Ác độc, Đấu tranh lên ngôi, con người không còn sự kính ngưỡng, không có tâm Pháp ước chế, câu thúc đạo đức, họ chạy theo những giá trị vật chất, vị tư và phóng túng dục vọng. Do quan niệm mới phong bế, họ đoạn chương thủ nghĩa, không tìm hiểu kỹ để thấy sự uyên thâm của văn hóa truyền thống, của tiền nhân, sinh tâm khinh mạn hoặc tôn kính một cách hình thức. Xã hội cũng vì những lẽ đó nhanh chóng xuống dốc.

Minh họa: Mối quan hệ giữa xã hội - văn hóa - tín ngưỡng

(Để liên hệ thực tiễn sau đây là trích đoạn từ bài báo trên trang: philosophy.vass.gov.vn)

Báo cáo của Ngân hàng Thế giới năm 1992 đã khẳng định: “Tăng trưởng kinh tế là phương tiện cơ bản để có được sự phát triển, nhưng bản thân nó chỉ là một đại diện không hoàn hảo của tiến bộ”(1).

Thật vậy, xét đến cùng thì kinh tế là yếu tố quyết định sự tiến bộ của xã hội. Song, tiêu chuẩn để đánh giá sự phát triển xã hội không phải chỉ căn cứ vào yếu tố kinh tế. Trong một thời gian dài, con người đã coi việc tăng trưởng kinh tế là tiêu chí đánh giá sự phát triển xã hội. Vì vậy, người ta đã quá chú trọng phát triển khoa học, kỹ thuật và công nghệ để ứng dụng vào sản xuất nhằm mục đích thúc đẩy kinh tế tăng trưởng mà quên đi các yếu tố cần thiết khác cho sự phát triển của xã hội.

Không ai có thể phủ nhận vai trò của khoa học trong sự phát triển của nhân loại. Nhờ có khoa học mà loài người mới có được toàn bộ nền văn minh như ngày nay. Trên thực tế, khoa học và công nghệ giữ vai trò quyết định đối với việc phát triển sản xuất, từ việc cung cấp các trang thiết bị hiện đại, đào tạo nguồn nhân lực, đến việc cung cấp thông tin, tổ chức và quản lý sản xuất. Do đó, có thể khẳng định rằng, khoa học và công nghệ là cơ sở nền tảng và là động lực của sự phát triển sản xuất. Đặc biệt, các phát minh khoa học, kỹ thuật và công nghệ quan trọng nhất trong ba, bốn chục năm gần đây, như công nghiệp lade, năng lượng nguyên tử, du hành vũ trụ, công nghệ vi sinh, công nghệ gen, v.v. đã nâng đời sống vật chất của nhân loại lên tầm cao mới.

Tuy nhiên, bên cạnh những điều kỳ diệu mà khoa học đem đến cho con người thì càng ngày, con người càng phải đối mặt với những hậu quả do nó gây nên. Ví dụ, công nghệ sinh học, một trong những công nghệ chiếm ưu thế nhất trong cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện nay, đã giúp cho con người hiểu biết sâu hơn về bản chất sự sống; những ứng dụng trong công nghệ sinh học đã làm cho cuộc sống vật chất của con người ngày càng hoàn thiện. Song, những mặt trái của công nghệ sinh học cũng đang gây ra những hậu quả xấu cho con người. Ví như, dựa vào những thành tựu của công nghệ sinh học, người ta đã lạm dụng các hoá chất đưa vào trồng trọt, chăn nuôi và do vậy, đã gây hậu quả xấu; lợi dụng kỹ thuật gen, người ta đã tạo ra các loài sinh vật mới không đảm bảo chất lượng, tạo ra “vũ khí gen” và “bom sắc tộc” có sức huỷ diệt cả một chủng tộc, một nòi giống; khả năng nhân bản vô tính người do công nghệ sinh học đem đến, nếu không được sử dụng đúng mục đích cũng sẽ dẫn tới những hậu quả khôn lường(2).

Con người sử dụng khoa học và công nghệ để biến đổi và cải tạo tự nhiên nhằm phục vụ cho nhu cầu sống của mình và sự phát triển của xã hội là hoạt động cần thiết và tất yếu. Song, chỉ nhằm mục đích phát triển kinh tế, con người đã can thiệp thô bạo vào tự nhiên, phá vỡ sự cân bằng sinh thái. Vì vậy, bên cạnh sự phát triển của khoa học công nghệ mà đi kèm với nó là sự tăng trưởng vượt bậc về kinh tế, con người đang phải gánh chịu những hậu quả khôn lường về môi trường do chính mình gây ra. Sự sống và hoạt động của con người hiện đại không thể được đảm bảo khi chỉ có khoa học, công nghệ và sự tăng trưởng kinh tế. Để đảm bảo cho sự tồn tại lành mạnh, con người cần phải có một môi trường tự nhiên trong lành.

Như vậy, từ chỗ kỳ vọng vào sức mạnh của khoa học, sức mạnh vạn năng có thể đem lại cuộc sống hạnh phúc cho con người thì càng ngày, người ta càng thấy rõ mặt trái của nó. Con người đã sớm nhận ra rằng, những tiến bộ về kinh tế, về kỹ thuật, khoa học và công nghệ chưa đủ để đem lại cho con người cuộc sống hạnh phúc. Hơn nữa, trong các hoạt động sống của con người, có những lĩnh vực mà sự tác động của khoa học còn rất hạn chế, có những lĩnh vực mà khoa học không thể can thiệp. Thậm chí, chỗ mà khoa học đạt tới đôi khi lại là chỗ các giá trị nhân văn phải hy sinh.

Càng ngày người ta càng nhận thức rõ rằng, sự phát triển của một quốc gia không chỉ đơn thuần phụ thuộc vào mức độ tăng trưởng kinh tế với các chỉ tiêu định lượng GNP, GDP theo bình quân đầu người, v.v., mà còn phụ thuộc vào chất lượng cuộc sống, vào sự giàu có cả về vật chất và tinh thần. Con người đã thay đổi quan niệm về tiến bộ xã hội. Người ta đã thấy rõ rằng, tiêu chí để đánh giá tiến bộ xã hội không thể chỉ căn cứ vào sự phát triển của lực lượng sản xuất, sự tăng trưởng kinh tế, mà “các giá trị nhân văn, sự tự do của con người phải được coi là một trong những tiêu chí quan trọng khi bàn đến tiến bộ xã hội trong điều kiện ngày nay”(3). Như vậy, muốn đạt đến tiến bộ xã hội thì phải có sự phát triển bền vững. Do đó, vấn đề phát triển bền vững hay phát triển lâu bền đang là sự quan tâm sâu sắc của loài người.

Khi đi tìm nhân tố đảm bảo cho sự phát triển bền vững của con người, các nhà nghiên cứu đã chuyển sự chú ý sang văn hoá. Họ ngày càng hiểu rằng, văn hoá, mà cái cốt lõi là phẩm chất nhân đạo của sự phát triển, giữ một ý nghĩa to lớn đối với sự tiến bộ của xã hội loài người và đối với đời sống của từng con người. Tại Đại hội Triết học thế giới lần thứ XVII (năm 1983) ở Canađa, nhiều nhà triết học đại biểu cho các trường phái triết học khác nhau trên thế giới cũng đã đề nghị chuyển một trong những trọng tâm nghiên cứu của triết học thế giới từ triết học khoa học (philosophy of science) sang triết học văn hoá (philosophy of culture).

Năm 1988, UNESCO đã phát động thập kỷ quốc tế phát triển văn hoá. Trong bài phát biểu nhân lễ phát động Thập kỷ quốc tế phát triển văn hoá, ông Federico Mayor - Tổng giám đốc UNESCO đã nhấn mạnh: “Khi các mục tiêu tăng trưởng kinh tế được đặt ra mà tách rời môi trường văn hoá thì kết quả thu được sẽ rất khập khiễng, mất cân đối cả về mặt kinh tế lẫn mặt văn hoá, đồng thời tiềm năng sáng tạo của mỗi dân tộc sẽ suy yếu đi rất nhiều”(4).

Trong thời đại ngày nay, nguồn gốc của sự giàu có, sự phát triển không phải chỉ là lao động, vốn kỹ thuật và tài nguyên thiên nhiên, mà còn là và ngày càng chủ yếu là tiềm năng sáng tạo của nguồn lực con người. Tiềm năng sáng tạo này lại nằm trong văn hoá, nghĩa là trong sự hiểu biết, trong tâm hồn, đạo lý, lối sống, thị hiếu, trình độ thẩm mỹ của mỗi cá nhân và của cả cộng đồng.

Theo nghĩa rộng, văn hoá được hiểu là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần của hoạt động người trong các quan hệ với môi trường thiên nhiên và môi trường xã hội được lưu giữ, truyền thụ, tiếp biến từ thế hệ này sang thế hệ khác nhằm duy trì và phát triển cuộc sống của cộng đồng, hướng đến cái đúng, cái tốt, cái đẹp. Từ những hoạt động của con người trong các mối quan hệ giữa con người với môi trường thiên nhiên và môi trường xã hội đã hình thành nên một lối sống, một cách thức ứng xử, một thái độ, v.v. của con người đối với vũ trụ và đối với nhau, được biểu hiện thành những giá trị, những hệ thống chuẩn mực xã hội, những quan niệm và những biểu tượng hay hệ tư tưởng và triết lý sống(5).

Mọi quốc gia, mọi dân tộc đều tiến về phía trước nhưng bằng nhiều con đường, với những cách thức và bước đi khác nhau. Điều đó suy cho cùng là do các quốc gia có cội nguồn, truyền thống văn hoá, lịch sử khác nhau. Sự phát triển kinh tế của một đất nước chỉ có thể được coi là bền vững khi nó bám rễ vững chắc vào truyền thống văn hoá dân tộc và tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hoá của nhân loại.

Có dự báo cho rằng, thế kỷ XXI sẽ xuất hiện những nước tiên tiến kiểu mới, không giống các cường quốc ở thế kỷ XX. Trong các quốc gia tiên tiến kiểu mới này, sự phát triển kinh tế thị trường ngày càng gắn bó với môi trường văn hoá - môi trường sáng tạo và nhân văn hoá các giá trị tốt đẹp của con người.

Xu thế kết hợp tăng trưởng kinh tế với văn hoá như một quá trình thực tiễn nhân văn đang và sẽ diễn ra trong bối cảnh hợp tác và đấu tranh vì sự phát triển. Xu thế ấy tuy không diễn ra đồng đều ở các quốc gia và khu vực, nhưng ngày càng trở thành thách thức sống còn đối với các xã hội đương đại.

(Theo http://philosophy.vass.gov.vn/)

Tài liệu tham khảo
[1]. Phát triển bền vững' nhìn từ góc độ xã hội và văn hóa: http://tamnhin.net/phat-trien-ben-vung-nhin-tu-goc-do-xa-hoi-va-van-hoa-14192.html

[2]. http://www.daikynguyenvn.com/doi-song/quoc-gia-hanh-phuc-nhat-the-gioi-lua-chon-dung-ngoai-the-gioi-van-minh.html
[3]. Thông điệp "In God we trust" trên đồng tiền nước Mỹ: http://www.daikynguyenvn.com/y-kien/kham-pha-thu-vi-ve-dong-xu-do-la-my.html
[4]. Sức mạnh của chế độ xã hội: Làm biến đổi bản chất con người: https://dkn.news/doi-song/suc-manh-cua-che-do-xa-hoi-lam-bien-doi-ban-chat-cua-con-nguoi.html/amp